GRYKA – dar ziemi

Rodzaj gryka obejmuje trzy gatunki
(dwa roczne, jare i jeden trwały):

• gryka zwyczajna, poganka, hreczka
• gryka japońska – uprawiana głównie w A. Północnej.
• gryka tatarka – w przeciwieństwie do poprzedników roślina trwała, będąca półkrzewem, występującym endemicznie na Sachalinie.

Charakterystyka.
Wspólna dla gryki zwyczajnej
i gryki tatarki.

Pokrój Łodyga naga, obła, zielona, czerwieniejąca od chwili kwitnienia, rozgałęziająca się tylko do kwiatostanów. Wysokość od 15 do 60 cm (tetraploidy do 100). U tatarki przez cały okres wegetacji łodyga pozostaje zielona.

Liście Skrętoległe, ogonkowe, trójkątnie sercowate do strzałkowatych, przylistki zrośnięte w tutkowatą pochwę.

Kwiaty Z ośmioma pręcikami i jednym trzyszyjkowym słupkiem. Okwiat biały, poprzez różowy do czerwonego, pięciodziałkowy. Tatarka ma kwiaty białe z seledynowym odcieniem. Kwiaty wonne, jak cała roślina i owoce. Obcopylna. Najważniesi zapylacze to pszczoły i muchówki. Roślina miododajna, dająca plon z ha od 60 do 100 kg pożytku.

Owoc Trójkątny orzech, o prostych, ostrych kantach. U tatarki kanty są falisto powyginane.

Zastosowanie

Roślina uprawna

na świecie najwięcej gryki uprawia się w krajach byłego ZSRR (w szczególności byłe republiki środkowoazjatyckie), Chiny oraz St. Zjednoczone i Kanada, gdzie jest traktowana głównie jako roślina pastewna. W Polsce główny region upraw stanowią okolice Janowa Lubelskiego

Historia uprawy

Grykę zaczęto uprawiać ok. 2000 r p.n.e. w górskich rejonach pół. Indii (dziś częściowo Pakistan). Stamtąd uprawa zawędrowała do Chin, Korei i Japonii, jednocześnie rozpowszeczniając się w Azji Środkowej. Kaszę gryczaną znali już Hunowie, ale jako koczownicy nie wprowadzili jej uprawy do Europy. Gryka w Europie środkowej była znana już w neolicie. W XIII – XIV wieku jej uprawa rozpowszechniła się na zachód Europy.

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski:

Ziele gryki (pozyskiwane w czasie kwitniena) – Herba Fagopyri esculenti.

Skład chemiczny:

flawonidy: głównie rutynę (witamina P) do 5% zawartości (dawniej główne źródło jej pozyskiwania, stosowana jako lek rozszerzający naczynia), kwertycyna, hiperozyd. Także kwasy organiczne: galusowy, kawowy, protokatechonowy i chlorogenowy.

Roślina paszowa

Odpady z przerobu „ziarna” (łuski i pył) są cennym dodatkiem do pasz. Plewy i słoma wartością pokarmową zbliżone są do zbóż jarych, ale nie wolno ich używać do skarmiania białych zwierząt, u których powoduje gryczaną wysypkę (ziele gryki zawiera naftodiantron, czynnik powodujący uczulenie na światło (fagopiryzm). Suche łęty gryczane w czasie spalania wydzielają duże ilości dymu, co wykorzystuje się w sadownictwie do zadymiania kwitnących sadów w okresach wiosennych przymrozków.

Kulinaria

Wartości odżywcze:

Nasiona gryki zawierają od 10 do 16% białka, w zależności od strefy uprawy, (im cieplej tym więcej białek), są one cenniejsze niż białka zbóż, a zbliżone wartością i strawnością do białek roślin strączkowych.

Grykę wykorzystuje się w kraju jako materiał do produkcji kaszy gryczanej i kaszy krakowskiej, w Indiach traktowana jest jako zboże chlebowe, w Chinach i Japonii mąka gryczana jest podstawową mąką lub dodatkiem do produkcji makaronów. Ważna roślina miododajna czyli – rośliny o kwiatach barwnych i wonnych, kwitnące długo i obficie, które dostarczają pszczołom surowca do produkcji miodu – nektaru i pyłku. Badania prowadzone przez Oddział Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa z Oddziałem w Puławach wykazały , że z 1 ha pola kwitnącej gryki można uzyskać przy sprzyjającej pogodzie od 140 do 220 kg miodu

Polska gryka (gryka zwyczajna)jest rośliną roczną, wyrastającą do 60 – 80 cm wysokości . Ma prostą, nagą, w górze rozgałęzioną łodygę, często czerwono zabarwioną. Liście są długoogonkowe, strzałkowo – sercowate, kwiaty wonne, białe lub różowe zebrane w wierzchołki wyrastające z kątów liści. Owocem jest trójgraniasty, ciemnobrunatny orzeszek długości 5 – 6 mm z ostrymi żeberkami i gładkimi krawędziami.

Niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Wprawdzie w nasionach gryki znajdują się znaczne ilości włókna surowego ( do 20 % suchej masy ) i tanin, które obniżają strawność i przyswajalność białek, są jednak razem z okrywami zewnętrznymi orzeszków usuwane w procesie otrzymywania kasz. Nasiona gryki wyróżniają się wśród surowców roślinnych dużą zawartością bezglutenowego białka o tak dobrze zbilansowanym składzie aminokwasowym, że jego wartość biologiczna oznaczana na zwierzętach jest wyższa od wartości białka pszenicy, jęczmienia, mączki rybnej i nawet mięsa wieprzowego, a zbliżona do wartości biologicznej białka wzorcowego ( 81 , 4 % ) jakim jest białko jaja kurzego.

Białka nasion gryki charakteryzuje się ponadto dużą zawartością lizyny , około dwukrotnie większą niż białko ziarna zbóż , dużą zawartością aminokwasów siarkowych ( metioniny, cysteiny ), leucyny i fenyloalaniny . Niedobór tych aminokwasów ogranicza wartość żywieniową białka roślin zbożowych i strączkowych.

Stwierdzono w licznych badaniach, że orzeszki gryczane są źródłem witamin z grupy B ( B1 – tiamina, B2 – ryboflawina, B6 – pirydoksyna ), choliny, kwasu pantotenowego oraz witaminy PP i P (które zapobiegają pękaniu naczyniek krwionośnych, polepszają przyswajanie wapnia, regulują przepuszczalność mikrokapilar ), a także tokoferolu zwanego witaminą młodości ( witamina E ).

W kaszy gryczanej znajdują się związki flawonoidowe, rutyna i izowiteksyna. Pełnią one rolę przeciwutleniaczy , czyli substancji zapobiegających występowaniu chorób cywilizacyjnych (miażdżyca z jej konsekwencjami: choroba niedokrwienną serca i zawałem serca, nowotwory , alergie ) . Sumaryczna wartość tych związków waha się od 19, 0 mg / 100 g w kaszy jasnej otrzymywanej ręcznie, do 4, 0 mg/100 g w kaszy bardzo ciemnej. Proces ” palenia” powoduje, że zawartość flawonoidów maleje około 4 – krotnie! Jako konsumenci możemy wiedząc o takiej zależności i kupując kaszę gryczaną otrzymywana ręcznie kształtować zawartość półek sklepowych!

Gryka jest cenną roślina uprawianą coraz częściej przez rolników gospodarujących na terenach wyżynnych . Części nadziemne gryki w pełnej fazie kwitnienia stanowią surowiec dla przemysłu farmaceutycznego , do otrzymywania rutyny . Związek ten jest flawonoidem . Wykorzystuje się go do leczenia chorób spowodowanych zakłóceniami w przepuszczalności włosowatych naczyń krwionośnych , w leczeniu pooperacyjnym blizn i krwawych wybroczyn . Rutyna stosowana jest osłonowo w przypadku działania na organizm promieni X.

Znane jest w lecznictwie działanie terapeutyczne zielonych części gryki. Okazuje się, że napary z liści i kwiatów gryki oraz spożywanie kaszy gryczanej sprzyjają wydalaniu pierwiastków promieniotwórczych z organizmu.

W rosyjskiej medycynie ludowej świeże liście gryki przykłada się na wrzody , czyraki i trudno gojące się rany . Suszone liście utarte na proszek służą jako zasypka przeciw odparzeniom , a cieple okłady z kaszy gryczanej stosuje się na schorzenia skórne.

Zaś w medycynie chińskiej wyciągi z ziela gryczanego stosuje się dla obniżenia poziomu cukru i cholesterolu we krwi

Po przerobie nasion gryki na kasze pozostają okrywy owocowe tzw. łuska gryczana. Łuska ta stanowi około 25% do 36% masy całego orzeszka gryczanego a w składzie chemicznym zawiera kompleks celulozowo-ligninowy o stosunkowo dużym udziale tanin. Główne zastosowanie łuski gryczanej to profilaktyka i lecznictwo przeciwodleżynowe lecz nie tylko…

Teksty

• dr Dorota Dietrych -Szóstak -„Skład chemiczny gryki i jej wartość odżywcza „
• Marian Jager – „Gryka roślina alternatywna”
• Anna Procyk – „Gryka i proso – cenne rośliny użytkowe i lecznicze oraz ich uprawa”
  Encyklopedia Internetowa Wikipedia